Periode van bestaan: 1814 - heden. Op 25 maart 1814 werd door koning Willem I het besluit 'houdende het Octrooi en Reglement voor de Nederlandsche Bank' getekend.
Oprichters
De Nederlandsche Bank (DNB) is opgericht door koning Willem I.
Aanleiding voor oprichting
Het stimuleren van de economie van de Nederlanden na de Franse bezetting.
Bij oprichting was DNB een 'compagnie zonder firma'. Deze organisatievorm is te vergelijken met een naamloze vennootschap, wat de DNB thans ook is. Als naamloze vennootschap opereert De Nederlandsche Bank als zelfstandig bestuursorgaan en maakt deel uit van het Europees Stelsel van Centrale Banken (ESCB).
Het dagelijks bestuur van DNB is in handen is van de directie. De directie bestaat uit een president en maximaal vijf directieleden. De directieleden worden door de Kroon benoemd. DNB kent een Raad van Commissarissen en een Bankraad.
Presidenten ten tijde van de Tweede Wereldoorlog en de periode van het naoorlogs rechtsherstel:
12-10-1931 - 27-03-1941: mr. L.J.A. Trip
27-03-1941 - 07-05-1945: mr. M.M. Rost van Tonningen
07-05-1945 - 01-05-1946: mr. L.J.A. Trip
01-05-1946 - 30-04-1967: dr. M.W. Holtrop
Van 5 juni 1940 - 31 maart 1941 was de eerste 'Beauftragte' ('toezichthouder') für die Niederländische bank' de Duitse econoom dr. Helmuth C.H. Wohltat. Zijn opvolger was Beauftragte des Reichskommissars dr. A. Bühler. Hij was Beauftragte van 1941 tot 1945. Op 1 juni 1942 werd mr. P.H.A. Bijleveld door mr. M.M. Rost van Tonningen benoemd tot onderdirecteur van DNB. Op 18 augustus 1943 benoemde Rijkscommissaris A. Seyss-Inquart hem op voordracht van Rost van Tonningen tot directeur van DNB.
In het kader van het naoorlogs rechtsherstel voerde DNB een aantal taken uit die door de overheid waren opgedragen. De taken werden uitgevoerd door tijdelijke bureaus.
Bureau Aangifte en Inlevering Effecten (01-01-1941 - 01-03-1957)
Bureau Afgifte Grootboekverklaringen (01-07-1945 - 31-12-1951)
Afdeling Deblokkering (01-07-1945 - 01-09-1952)
Bureau Certificatie (25-02-1946 - 01-01-1966)
Bureau Na-Inlevering (Binnenland) (25-02-1946 - 01-01-1955)
Bureau Na-Inlevering (Buitenland) (25-02-1946 - 01-01-1955)
Bureau Afwikkeling Na-Inlevering (01-01-1955 - 01-07-1958)
Taken
Ten tijde van de Tweede Wereldoorlog werd DNB gedegradeerd 'tot het minimum van een circulatiebank' [Vanthoor, De Nederlandsche Bank 1814-1998, 320] maar na de bevrijding werd in de Bankwet van 1948 drie kerntaken voor DNB vastgelegd:
de zorg voor het betalingsverkeer;
de zorg voor het monetaire beleid;
het toezicht op de banken.
Na de Tweede Wereldoorlog streefde de Nederlandse regering naar een spoedig herstel van de economie. Noodzakelijke toenames van industrialisatie en buitenlandse handel evenals een stijging van de productie en arbeidsproductiviteit werden bemoeilijkt door overliquiditeit en een gebrek aan deviezen. Vanaf 1945 werd hiertegen een aantal maatregelen van kracht, namelijk geldsanering en regulering van het internationale betalingsverkeer. DNB had bij de uitvoering van deze maatregelen een groot aandeel.
De geldsanering vond plaats via geleidelijke deblokkering, waarbij gestreefd werd naar een zogenoemd monetair evenwicht.
De regulering van het internationale betalingsverkeer kwam tot stand door middel van uitgebreide deviezenwetten en bilaterale betalingsakkoorden waarbij de bescherming van de goud- en deviezenvoorraad voorop stond. In het Deviezenbesluit 1945 werd de uitvoering van het deviezenbeleid gedelegeerd aan DNB. Voor dit doel werd het kantoor Deviezenvergunningen (KDV) opgericht. Het Deviezenbesluit 1945 werd pas in de jaren tachtig ingetrokken. Bij de regulering van het buitenlands betalingsverkeer was DNB betrokken bij rechtsherstel inzake de certificatie van Amerikaanse aandelen, deblokkering van tegoeden van Nederlanders in het buitenland en van buitenlanders in Nederland en de verlening van deviezenvergunningen voor betalingen naar het buitenland.
DNB heeft eveneens een aandeel gehad in het naoorlogse rechtsherstel met betrekking tot de aandelen DNB op naam van joodse eigenaren die ten tijde van de bezetting aan de Lippman Rosenthal & Co-Sarphatistraat Bank waren overgedragen. Evenals het naoorlogse rechtsherstel over het bezit van LVVS (Liquidatie Vermögens-Verwaltung-Sarphatistraat)en VVRA (Vermögensverwaltungs- und Renteanstalt) aan Reichsschatzanweisungen. Ook was DNB betrokken bij de Wiedergutmachung: via DNB zijn in de jaren 1960-1977 de Duitse schadeuitkeringen in het kader van het Bundesrückerstattungsgesetz aan belanghebbenden uitgekeerd.
Het hoofdkantoor van DNB is gevestigd in Amsterdam. Vanaf 1864 tot aan het begin van de 21e eeuw heeft DNB één bijkantoor en een aantal agentschappen en correspondentschappen gehad.
Aalders, G.H., Eksters. De nazi-roof van 146 duizend kilo goud bij De Nederlandsche Bank (Amsterdam 2002).
Bockxmeer, J.M.L. van, P.C.A. Lamboo en H.A.J. van Schie, Archieven Joodse oorlogsgetroffenen: overzicht van archieven met gegevens over roof, recuperatie, rechtsherstel en schadevergoeding van vermogens van Joden in Nederland in de periode 1940-1987 (Den Haag 1998).
Fase, M.M.G., Tussen behoud en vernieuwing. Geschiedenis van De Nederlandsche Bank 1948-1973. Deel I-VI (Den Haag 2000).
Renselaar, C. van, Partij in de marge. Oorlog, goud en De Nederlandsche Bank (Amsterdam 2005).
Vanthoor, W.F.V., De Nederlandsche Bank 1814-1998. Van Amsterdamse kredietinstelling naar Europese stelselbank (Amsterdam 2004).
Vries, J. de, De Nederlandse bank van 1914 tot 1948. Trips tijdvak 1931-1948, onderbroken door de Tweede Wereldoorlog (Amsterdam 1994).
DNB valt als zelfstandig bestuursorgaan (ZBO) vanaf 1 januari 1996 onder de archiefwet. Al enige jaren is het archief (ouder dan twintig jaar) in bewerking. Deze bewerking gaat vooraf aan de gefaseerde overbrenging naar het Nationaal Archief. Het streven is het archief van 1814 tot 1995 aan het eind van 2014 te hebben overgebracht. De inventarissen en de overgebrachte archieven zijn bij het Nationaal Archief raadpleegbaar, met uitzonderingen op de openbaarheid.
Toegang
Toegang gedigitaliseerd
Toelichting
Bij DNB wordt de toegang op de archieven gevormd door een database, waarin ca. 80.000 beschrijvingen van dossiers en andere archiefbestanddelen zijn opgenomen.
Omvang
Circa 4 à 5 kilometer.
Archiefordening
Chronologisch
Thematisch
Informatiedrager
papier
Openbaarheid
beperkte openbaarheid
Toelichting
Het archief van DNB is in principe na twintig jaar openbaar, met uitzonderingen. Voor raadpleging is toestemming vereist van DNB, welke vooraf schriftelijk moet worden aangevraagd. Bij overdracht van het archief naar het Nationaal Archief kan een beperking aan de openbaarheid per archiefdeel worden vastgesteld.
Selectie en vernietiging
Van het Bureau Certificatie zijn de uitvoeringsdossiers in het verleden grotendeels vernietigd.
Analytische beschrijving van het archief
De archieven van De Nederlandsche Bank zijn op archiefvormer onderverdeeld. In het verleden zijn afdelingsarchieven gevormd. Daarnaast zijn er de archieven van de tijdelijke bureaux.
In het archief is informatie te vinden over:
De goudinlevering, o.a. de complete administratie van goud dat ingeleverd is op grond van de Deviezenverordening 1940
Nederlandse Beheersinstituut
Commissie Rechtsherstel Buitenlandse Effecten
N.V. Beleggings- en Garantiemaatschappij voor Duplicaten van Buitenlandse Effecten (Belga)
Deutsche Revisions- und Treuhand AG
Landelijke Hypotheekbank NV, Den Haag
Niederländische Grundstückverwaltung
C.V. Rebholz’ Bankierskantoor te Amsterdam
Lippmann, Rosenthal & Co., Sarphatistraat (Liro), LVVS (Liquidatie van Verwaltung Sarphatistraat) en VVRA (Vermogenverwaltungs- und Rentenanstalt)
Cadsu (Centraal Afwikkelingsbureau Duitse Schade-uitkeringen)
Archief van het Bureau Certificatie
Archief van de Afdeling Deblokkering
Archivalia m.b.t. toezicht banken 1938-1952
Archivalia m.b.t. Beheer banken
Bronnen
Mondelinge en schriftelijke informatie ontvangen van het Historisch archief van De Nederlandsche Bank, 2010. (Historisch_archief@dnb.nl)
Bockxmeer, J.M.L. van, P.C.A. Lamboo en H.A.J. van Schie, Archieven Joodse oorlogsgetroffenen: overzicht van archieven met gegevens over roof, recuperatie, rechtsherstel en schadevergoeding van vermogens van Joden in Nederland in de periode 1940-1987 (Den Haag 1998).
Archief van het Kantoor Deviezenvergunningen van De Nederlandsche Bank
Bij DNB wordt de toegang op de archieven gevormd door een database, waarin ca. 80.000 beschrijvingen van dossiers en andere archiefbestanddelen zijn opgenomen.
Omvang
48,25 meter
Aantal inventarisnummers
2800
Archiefordening
Numeriek
Informatiedrager
papier
Openbaarheid
beperkte openbaarheid
Toelichting
Het archief van DNB is in principe na twintig jaar openbaar, met uitzonderingen. Voor raadpleging is toestemming vereist van DNB, welke vooraf schriftelijk moet worden aangevraagd. Bij overdracht van het archief naar het Nationaal Archief kan een beperking aan de openbaarheid per archiefdeel worden vastgesteld.
Analytische beschrijving van het archief
Het archief van het Kantoor Deviezenvergunningen bevat onder andere dossiers betreffende:
de organisatie
de centrale administratie,
de afdelingen Algemene Zaken, Aangifte Rijksmarkenwet 1947, Accountantszaken, Accountantsdienst, Verzekeringen, Rechtszaken, Centrale Dienst Invoer en Uitvoer (CDIU), Afdeling Indonesië, Suriname, Antillen.