Bureau Herkomst Gezocht

Officieel hield het Bureau Herkomst Gezocht met ingang van 31 december 2004 op te bestaan, maar als direct gevolg van de grote vraag naar informatie worden de werkzaamheden tot op heden onder leiding van dr. R.E.O. Ekkart door drs. P. Schrier voortgezet.

Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCenW), drs. A. Nuis

Eind jaren ’90 van de vorige eeuw kwam het teruggavebeleid van tijdens de Tweede Wereldoorlog geroofde kunstvoorwerpen (inter-)nationaal in de belangstelling. Staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen (OCenW), drs. A. Nuis, gaf op 2 oktober 1997 opdracht tot een proefonderzoek naar de herkomst van voorwerpen in de Nederlandse Kunstbezit-collectie (NK-collectie). Doel was vast te stellen voor welke voorwerpen de collectieregistratie van het Instituut Collectie Nederland (ICN) geen informatie verschafte over de voormalige eigenaren, en na te gaan of deze ontbrekende informatie aan te vullen was met gegevens uit ondermeer het Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD), het archief van de Stichting Nederlandsch Kunstbezit (SNK) en het archief van het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD). Het resultaat werd in april 1998 gepubliceerd in Herkomst Gezocht, Rapport van het proefonderzoek naar de herkomst van de onder beheer van het Rijk gebleven uit Duitsland gerecupereerde kunstwerken. Kabinet-Kok I nam de aanbevelingen uit het rapport betreffende verder onderzoek over. Dit onderzoek werd verricht door Bureau Herkomst Gezocht. De begeleiding van dit onderzoek was in handen van de Commissie-Ekkart.

Personeel Bureau Herkomst Gezocht

• Mw. S. Adams, documentalist (01/08/1999-31/05/2001)

• Mw. A.K. Beijers, documentalist (01/08/2001-15/09/2002)

• Mw. drs. B. Boender, onderzoeker (01/03/2003-31/05/2003)

• Drs. G. Boudewijns, onderzoeker (01/09/1998-01/11/2006)

• Mw. R. Bruin, onderzoeker (01/06/2001-31/12/2003)

• S.A. Coene, onderzoeker (01/09/1998-31/12/2004)

• Mw. drs. C.L. van den Donk, onderzoeker (01/07/2000-31/08/2002; 16/11/2005-01/01/2007)

• Mw. drs. R.E.D. van Egmond, onderzoeker (01/07/2000-15/07/2002)

• Mw. C. Gerrmann, administratief medewerker (01/01/1999-30/04/1999)

• Mw. N. Hirschfeld, administratief medewerker (01/09/1999-30/06/2004)

• Mw. M.J.E. Klaui, administratief medewerker (01/09/1998-31/12/1998)

• Mw. drs. A.J. Kool, onderzoeker (01/03/2002-30/08/2002; 01/04/2003-30/08/2004)

• Mw. M.C. Mensink, documentalist (01/09/2002-31/03/2004)

• Mw. drs. E. Muller, onderzoeker (01/09/1998-31/12/2004)

• Mw. drs. S.C.L. Olie, onderzoeker (01/05/2003-01/04/2004)

• Mw. drs. F. van Regteren Altena, onderzoeker (01/09/1998-31/01/2003)

• Mw. drs. H.C.M. Schretlen, onderzoeker (01/11/1997-31/12/2004; 01/10/2006-01/12/2006)

• Drs. P. Schrier, onderzoeker (01/11/1997-heden)

• Mw. C.T. Thoen, documentalist (01/07/2000-31/03/2001)

De methodiek en kwaliteit van het onderzoek van het Bureau Herkomst Gezocht werd vanaf september 1998 bewaakt door een onafhankelijke begeleidingscommissie (Commissie-Ekkart), bestaande uit:

• Dr. R.E.O. Ekkart (voorzitter) (1999-2004), Hoofd Bureau Herkomst Gezocht vanaf 01/01/2003 - heden.

• Mw. drs. H. d’Ancona (1999-2004)

• Drs. R.M. Naftaniël (1999-2004)

• Mw. drs. R.H. Weiss-Blok (1999-2002)

• Mw. drs. J.C.E. Belinfante (2003-2004)

• Mw. drs. C.E. van Rappard-Boon (secretaris) (1999-2000), Hoofd Bureau Herkomst Gezocht tot 01/01/2003

• Mw. drs. H.C.M. Schretlen (secretaris) (2001-2004)

De projectgroep van onderzoekers van Bureau Herkomst Gezocht ressorteerde direct onder de Inspectie Cultuurbezit. Deze organisatie begon als afdeling van de Rijksdienst Beeldende Kunst en werd in 1996 een zelfstandig onderdeel van het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). In 2005 werd de Inspectie Cultuurbezit onderdeel van de Erfgoedinspectie onder de naam sector Collecties. De Erfgoedinspectie valt onder OCW.

Naar het oordeel van het ministerie van OCW dreigde de zorg voor Bureau Herkomst Gezocht de reguliere taken van de Inspectie Cultuurbezit in het nauw te brengen, vandaar dat Bureau Herkomst Gezocht per 1 januari 2003 is overgaan van de Inspectie Cultuurbezit naar het RKD. De werkzaamheden van het hoofd Bureau Herkomst Gezocht zijn door mevrouw Van Rappard-Boon overgedragen aan de heer Ekkart. Naast de afronding van het onderzoek naar de herkomst van de toegepaste kunst in de NK-collectie, ging Bureau Herkomst Gezocht tevens de Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog ondersteunen met het verrichten van onderzoek om publieksvragen te kunnen beantwoorden. Deze taken werden tot dusver uitgevoerd door de Inspectie Cultuurbezit.

Bureau Herkomst Gezocht had tot doel de herkomstgeschiedenis te achterhalen van de 4721 kunstvoorwerpen die na de Tweede Wereldoorlog uit Duitsland zijn teruggevoerd en in beheer zijn van de Staat. Uitgangspunt bij dit onderzoek was de vraag of het vanuit de huidige vraagstelling en met moderne onderzoeksmiddelen meer gegevens over de oorspronkelijke eigenaren achterhaald konden worden dan in de jaren 1945-1951 mogelijk was.

• Het verrichten van herkomstonderzoek en het algemeen historisch onderzoek.

Onderzoeksmethodiek ‘Herkomst Gezocht’

Voor het onderzoek naar de herkomst van de NK-collectie van het ICN werd door het Bureau Herkomst Gezocht gebruik gemaakt van het archief van de SNK, het RKD en andere archieven, waaronder de bedrijfsarchieven van diverse kunsthandelaren, het archief Politieke Recherche Afdeling Collaboratie, het archief van het Nederlands Beheersinstituut (NBI) en het bedrijfsarchief van het Rijksmuseum. In totaal werd de herkomst van 4721 kunstvoorwerpen onderzocht. Bijna 40% van de te onderzoeken voorwerpen bestond uit schilderijen, daarnaast betrof het onder andere tekeningen, meubelen, keramiek en zilver.

Voor een goed gebruik van de inventaris van de SNK was een stroomdiagram vervaardigd, zodat de onderzoeksmethodiek gestandaardiseerd was. Het stroomdiagram gaf aan welke archiefstukken in ieder geval bekeken dienden te worden, om de herkomstgegevens in het SNK-archief te vinden. In deze beschrijving van de onderzoeksmethodiek wordt in het kort ingegaan op de onderdelen van het stroomdiagram voor schilderijen. Voor meubelen, keramiek en andere objecten werd een op die categorie aangepast stroomdiagram gebruikt met de daarvoor van toepassing zijnde archiefstukken.

Elementen uit het stroomdiagram:

• ICN Inventariskaart. Het uitgangspunt was altijd de inventariskaart van het ICN, met de foto van het kunstwerk, een beschrijving en beknopte herkomstgegevens.
• SNK Aangifteformulieren en SNK Inventariskaarten. De belangrijkste documenten uit het SNK-archief waren de aangifteformulieren en de inventariskaarten. Aangifteformulieren waren geordend op volgnummer, kunstenaar, eigenaar, koper en per groep kunstvoorwerpen. De inventariskaarten waren geordend op de door de SNK aan de kunstvoorwerpen gegeven inventarisnummers.
• SNK Inventarisboeken. Daarnaast moesten de inventarisboeken geraadpleegd worden. De kunstvoorwerpen waren, evenals bij de inventariskaarten, ingeschreven op de inventarisnummers van de SNK. Deze nummers waren identiek aan de onder herkomst genoemde nummers op de inventariskaarten van het ICN.
• SNK Beheersdossiers. Als de eigenaar of koper van een voorwerp bekend was, moest er in de beheersdossiers gezocht worden. Daar bevond zich eventuele correspondentie over de kunstvoorwerpen tussen particulieren en de SNK. De gegevens uit de beheersdossiers konden er toe leiden, dat andere stukken uit het SNK-archief ingezien moesten worden, zoals daar waren: de LiRo-lijst of overzichten Koop en Verkoop door Duitsers.
• Digitale Lijst met Namen. Het was bijzonder nuttig om hierin alle namen en kunstvoorwerpen die voorkwamen op lijsten uit diverse archieven op te nemen. Met behulp van deze digitale lijst konden verbanden gelegd worden, die voorheen niet mogelijk waren. Het digitale bestand bood zo een meerwaarde ten opzichte van het werk van de SNK.

Rijksbureau voor Kunsthistorische Documentatie (RKD).

Met de resultaten van het eerste onderzoek in het archief van de SNK werden in het RKD alle schilderijen en tekeningen onderzocht op aanvullende herkomstgegevens. Het schilderij of de tekening werd nagezocht in het fotodocumentatiesysteem van Nederlandse of Buitenlandse kunst. In dit systeem werd met behulp van foto’s de herkomsten en toeschrijvingen van schilderijen en tekeningen bijgehouden. Deze gegevens waren gedeeltelijk ook in gedigitaliseerde vorm aanwezig. Aangezien het RKD sinds 1932 een centrale informerende en documenterende rol heeft, zijn veel gegevens van particulieren, veilingen, kunsthandels en restaurateurs in zijn fotodocumentatiesysteem verwerkt. Deze documentatie verwijst zo naar oeuvre-, veiling-, kunsthandel- en tentoonstellingscatalogi of andere bronnen die ook in het RKD aanwezig zijn. Portretten werden ook op het Iconografisch Bureau nagezocht.

Met de zo gevonden herkomst kon onderzoek gedaan worden naar personen of verzamelingen in catalogi en in de persdocumentatie. In het RKD bevinden zich diverse archieven, waaronder het kaartsysteem van de kunsthandel Goudstikker/Miedl. Hierop zijn in de meeste gevallen verkoper en koper vermeld. Andere aanwezige archieven zijn bijvoorbeeld afkomstig van kunstenaars, kunsthandel en kunstfotografen. Tijdens het herkomstonderzoek werden ook de nieuwste gegevens omtrent toeschrijving aan een bepaalde kunstenaar of andere informatie opgenomen.

Andere archieven

Met de nieuwe onderzoeksresultaten werd het SNK-archief nogmaals geraadpleegd. Als daar een aanleiding voor was, werden ook andere archieven geraadpleegd, zoals in het Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie (NIOD), het Nationaal Archief (NA), het Ministerie van Justitie en archieven van kunsthandel en veiling.

Van elk object uit de NK-collectie werd een dossier aangelegd met kopieën van de onderzoeksresultaten uit de inventaris van het ICN, het archief van de SNK en de collecties van de RKD. Essentiële gegevens werden opgenomen in een database. Op basis van de bijeengebrachte informatie werd per object besloten in hoeverre aanvullend onderzoek elders noodzakelijk was. Na verwerking van alle relevante gegevens in de database, werden op basis van het materiaal voorlopige conclusies geformuleerd, die in te delen waren in drie categorieën: sluitende (complete) herkomstgeschiedenis voor de periode 1940-1945; niet sluitende (incomplete) herkomstgeschiedenis voor die tijd; geen herkomstgegevens gevonden. In deze eindfase werd elk dossier voorgelegd aan de begeleidingscommissie. Pas na verwerking van eventueel commentaar werden de resultaten in een deelrapportage uitgebracht.

Tussen oktober 1999 en september 2004 heeft de begeleidingscommissie in deelrapportages de tussentijdse resultaten van het onderzoek van Bureau Herkomst Gezocht geprestenteerd. In 2001 werd de website www.herkomstgezocht.nl gepresenteerd, waarop alle gepubliceerde informatie, onder andere in een database, beschikbaar werd gesteld.

Het algemeen historisch onderzoek resulteerde in 2002 in de publicatie Betwist bezit. De Stichting Nederlands Kunstbezit en de teruggave van roofkunst na 1945. De beleidsaanbevelingen van de commissie werden in april 2001, januari 2003 en in september 2004 gepubliceerd. Tegelijk met de slotaanbevellingen verscheen in december 2004 de eindrapportage in een kleine oplage in rapportvorm. Twee jaar later verscheen de eindrapportage in een grotere, tweetalige oplage samen met de eindredactie van het herkomstonderzoek van alle kunstwerken op cd-rom.

In 2003 en 2006-2007 zijn twee exposities georganiseerd, respectievelijk ‘Herkomst gezocht’ in Leeuwarden en ‘Geroofd, maar van wie?’ in Amsterdam, waarin kunstvoorwerpen werd getoond die de zoektochten van Bureau Herkomst Gezocht illustreerden. Door de resultaten van het onderzoek op dergelijke wijze onder de aandacht van het grote publiek te brengen, werd enerzijds nogmaals de aandacht gevestigd op de mogelijkheid tot het indienen van een claim tot teruggave van een cultuurgoed. Anderszijds hoopte het Bureau Herkomst Gezocht dat het Nederlandse publiek over de lacunes in het onderzoek cruciale informatie kon verschaffen.

Andere werkzaamheden zijn de afhandeling van informatieverzoeken en het beantwoorden van burgerbrieven.

Rechtsherstel

• Joden

Nederland

Europa

Verenigde Staten van Amerika

Israël

Australië

Canada

Zuid-Amerika

Den Haag (NL)

• Proefonderzoek Herkomst Gezocht
• Begeleidingscommissie Bureau Herkomst Gezocht (Commissie-Ekkart)
• Stichting Nederlands Kunstbezit
• Commissie van Onderzoek Liro Archieven
• Adviescommissie Restitutieverzoeken Cultuurgoederen en Tweede Wereldoorlog

   

• Herkomst Gezocht. Deelrapportage I. Commissie Ekkart/Bureau Herkomst Gezocht (Den Haag 1999).

• Herkomst Gezocht. Deelrapportage II. Commissie Ekkart/Bureau Herkomst Gezocht (Den Haag 2000).

• Herkomst Gezocht. Deelrapportage III. Commissie Ekkart/Bureau Herkomst Gezocht (Den Haag 2002).

• Herkomst Gezocht. Deelrapportage IV. Commissie Ekkart/Bureau Herkomst Gezocht (Den Haag 2002).

• Herkomst Gezocht. Deelrapportage V. Commissie Ekkart/Bureau Herkomst Gezocht (Den Haag 2003).

• Herkomst Gezocht. Deelrapportage VI. Commissie Ekkart/Bureau Herkomst Gezocht (Den Haag 2004).

• Herkomst Gezocht. Eindrapportage. Commissie Ekkart/Bureau Herkomst Gezocht (Den Haag 2004).

• Herkomst Gezocht: eindrapportage Commissie Ekkart (Den Haag 2006). [inclusief CD-rom]

• Herkomst Gezocht. Aanbevelingen Commissie Ekkart (Den Haag 2001).

• Herkomst Gezocht: aanbevelingen kunsthandel. Commissie Ekkart/Bureau Herkomst Gezocht (Den Haag 2003).

• Muller, E. en H. Schretlen, Betwist bezit. De Stichting Nederlands Kunstbezit en de teruggave van roofkunst na 1945 (Zwolle 2002).

http://www.herkomstgezocht.nl

Onderzoekscommissies naoorlogs rechtsherstel